SELÇUKLU SANATINDA GEOMETRİK SÜSLEME

SELÇUKLU SANATINDA GEOMETRİK SÜSLEME

Süsleme, bezemek ve donatmak anlamındadır. Genel bir tanımla süsleme resim sanatının bir kolu olup, belirli bir yerin eşyanın, mimari eserin, güzelleştirilmesi için; üsluplaştırma, şekil, resim ve motiflerle tezyin edilmesidir.

İslam süsleme sanatı içerisinde en yoğun şekilde kullanılan süsleme biçimi de hiç kuşkusuz Geometrik düzenlemelerle olan süslemeler olmuştur.

Geometrik süsleme İslam kültürünün egemen olduğu bütün çevrelerde, hemen hemen her teknikte ve her malzeme üzerinde uygulanmıştır. Yapıların anıtsal taç kapılarından, minyatürlerin arka planlarına; tuğlaların dizilişinden yazma kitapların süslemelerine Ahşap malzemelere kadar her yerde geometrik düzenlemeye yer verilmiştir.

                                          (BEYŞEHİR EŞREFOĞLU CAMİ MİNBER VE MİHRAP)

Kaina’ta yaratılan hiç birşey boş ve anlamsız değildir. İslam düşünürleri ve Tasavvuf ehilleri her bir motife ve figüre anlamlar yüklemiştir. Nitekim Araf süresi 54.ayeti kerimesinde ‘’Şüphesiz Rabbiniz Allah, gökleri ve yeri altı günde yarattı, sonra Arş üzerine hükümran oldu. O, geceyi durmadan onu kovalayan gündüze bürüyüp örter; güneş, ay ve yıldızlar emrine âmâdedir. İyi biliniz ki yaratma ve emir O'nundur. Âlemlerin Rabbi olan Allah ne yücedir.’’

Yine Saffat suresi 6.ayetinde ‘’Gerçekten biz dünya göğünü (o yakın göğü) bir zinetle, yıldızlarla süsledik.’’ ve buna benzer birçok ayeti kerimede yıldızlar ve Geometrik formlardan bahsedilmektedir.

Yine islam düşüncesin de  Gök 9 katlıdır. Arş 8 Yıldızlar ve burçlar katı ise 7’dir bu sembol ve sayıların geometrik motiflerin simetrinin yanında anlamını da vurgular.

Orta Asya inancında Sembolik olarak sayılarında anlamı bulunmaktadır. Nehirden göğe uzanan kat sayısının 6 olduğu Altay bölgesinde Kutup yıldızının göğün 5.katında,Ay 6.katında Güneş ise 7.katında olduğu inanılır.

İslamiyetin ilk yüzyıllarından beri sanatçılar geometrik ifadeye doğru yönelmişlerdir.

İslam geometrik sanatı, genelde iki öge üzerine kurgulanmıştır. İslam inancı bunu bir birlik ve bütünlüğün temsilcisi olarak görmüştür ve sanatın her dalında bu sistem dahilinde eserler verilmiştir. Bu iki temel öge, simetri ve sonsuzluktur. “Sonsuzluk, İslam bezeme sanatlarında en geçerli prensiptir. Yüzeyin bütününü kaplayan desenlerde, sonsuzluk iki boyut üzerinde sürer. Geometrik süslemenin Türkler de ilk olarak mimaride uygulama alanı bulmasının, 11. yüzyılda, Karahanlı ve Büyük Selçuklularla başladığı görülmektedir. Geometrik kompozisyonların belirgin, sürekli ve tutarlı bir özellik haline gelmesi bu dönemdedir. 11. ve 12. yüzyıllarda Horasan- İran Bölgesinden başlayıp, Azerbaycan yoluyla Anadolu’ya ulaşmıştır. Anadolu Selçuklu sanatında geometrik süslemeyi, bütün malzemeler üzerinde görmek mümkündür.

Mimari özellikleri ve süslemeleri açısından özellikle Emevi sanatında önemli bir yeri olan ilk islam devleti Emevilerin başkenti olan Şam’da 705-715 yılları arasında Emevi halifesi Abdulmelik tarafından yaptırılan ilk anıtsal cami, Şam Emevi cami’nin pencere şebekelerinde geometrik düzenlemeler kullanılmıştır. Batı duvarı üzerinde yer alan geometrik kurgulu pencere şebekeleri daire, altıgen ve diogonel girid çizgilerle geometrik düzenleme yapılarak zengin bir örnek oluşturulmuştur.

Süslemedeki özellikle yıldız sistemlerinden tek sayılı olanlar (5, 7, 9) sonsuzluk etkisi oluşturan motiflerdir. Açık sistem örneğidirler.

Bunlardan birincisi geometrik yıldız ağlarından oluşan şekillerdir ve çokluk içinde birlik, birlik içinde çokluğu kavrayan insan zihninin tefekkür halinin en çarpıcı simgesidir.

Bugün Özbekistan Buhara Şehir merkezinde yer alan 10.yy’da inşa ettirilen Orta Asya’da ilk Müslüman Türk eserlerinden olan Muğak Attari camisinin Taç kapı girişinde Geometrik kompozisyonlar yer almakta

Anadolu Selçuklu mimarisinde, bitkisel, geometrik, yazı ve nadir olarak da figürlü süsleme ile yüzeyler tezyin edilmiştir. Erken dönemlerde doğudan getirdikleri, süsleme türlerini ve motifleri kullanmışlardır. Anadolu'ya yerleştikten sonra motifler zamanla dolgun ve tek başına "Selçuklu Şahsiyeti"ni kazanmıştır.

Anadolu Selçuklunun en önemli yerlerinden olan Sivas’ta bu düzenlemleri sıkça görmekteiz.1217 tarihinde İzzettin Keykavus döneminde inşa ettirilen Sivas Şifaiye Medresesinin Taçkapısında döneminde sıkça beğenilen Geometrik kompozisyonları kullanılmıştır.

                                              (SELÇUKLU ÇİNİ ÖRNEKLERİ)

Sivas ilinde göze çarpan diğer yapılardan bir tanesi de hiç Şüphesiz Gökmedrese’dir 1271 tarihinde Devlet adamı Sahip ata Fahrettin Ali tarafından inşa ettirilen bu eserin Portal kapısında 8’gen formu çok rahat bir şekilde görebilmekteyiz. Geometrik soyutlama, somut sanat akımlarının yararlandığı bir soyutlama yöntemidir. Nesnel ve evrensel bir bakış açısını yansıtan bu eğilimde, özellikle geometrik ögelerden yararlanılmıştır. Geometri de uyumun sağlanması en basit örneklerde gördüğümüz simetri düzenidir. İslam sanatları içinde simetriye çok yer verilmiştir. Geometrik motifler, simetri uygulamasına en yatkın olan desenlerdir

Anadolu’da tuğla mimarisinin geometrik bir tezyinatı, daha çok Azerbaycan yoluyla gelen İran-Büyük Selçuklu kültür çevresinin etkisindedir. Taş bezemelerde görülen bazı geometrik örneklerin bile söz konusu çevrenin tuğla tezyinatını örnek aldığı artık kesin olarak kabul edilen bir husustur. Bunun en önemli örneklerinden bir tanesi Sivas Şifaiye içerisinde Selçuklu sultanı izzettin Keykavus tarafında yaptırılan kendi türbesi ön yüzünde görülmektedir.5’gen 6’gen ve 8’gen geometrik formların simetrik bir şekilde bir bine geçişi en güzel örneklerdendir.

şekillerle kurulan tasarımlardan biri; düzgün altıgenlerin ilmeklenmeleri ile biçimlenmektedir. Küçük boyutlu ve açı üzerine oturan düzgün altıgenler, üst üste yatay sıralarda yarım konularak dizilir. Büyük boyutlu altıgenler ise, açı üzerine otururlar ve küçük altıgenlerin kenarlarına ilmeklenirken odaklarda altı kollu yıldızları biçimlenir. Düzgün aralarla yenilenen bu iki öğeden kurulu geometrik geçmenin çözümlemesi aşağıdaki aşmaları içermektedir

Selçuklu dönemi geometrik örnekleri daha çok dini yapılarda ve özellikle çini mozaik tekniğindeki mihraplarda görmek mümkündür. Selçuklu devri eserlerinden olan Konya Bey hekim Minberi Çini süsleme örneklerinden en güzelleridir.

Anadolu Selçuklu vezirlerinden Celaleddin Karatay’ın  1251 yıllarında yaptırdığı Karatay medresesi Anadolu Selçukluları döneminde Konya’da inşa edilen önemli eğitim kurumlarından biridir. Çinili kubbesiyle dikkati çeken yapı inşası bakımından diğer medreselerden ayrılır.Kubbe kasnağında özellikle 10’gen ve 12’gen Geometrik düzenlemeler mevcuttur.

On kollu yıldız elde etmek için bir dairenin çevresi on eşit parçaya bölünür. Karşılıklı noktalar birleştirilerek dairenin muhtelif çapları elde edilir.

Geometrik Motifler Taş,Tuğla,Çini malzemede kullanıldığı gibi Ahşap malzemede de sıkça tercih edilen formlardan birisiydi.Malzemenin işlenmesi temin kolaylığı gibi nedenlerden Ahşap malzeme üzerine Geometrik desenler uygulanmaktaydı 1155 yılında Abanoz ağacından imal edilen Konya Alaeddin cami minberi Türklere özgü olan Kündekari tekniği ile yapılmış nadide örneklerden bir tanesidir. Minberin ön yüzünde 6 köşeli örneklerine rastlanırken yan yüzeylerinde ise 8 köşeli 10 yıldızlara rastlanmaktadır.

1335 yılında İlhanlı veziri Sungur bey tarafından Niğde’de yaptırılan Sungur Bey camisinin ana Portal Taçkapı giriş kapısının Geometrik süslemeleri yine Ahşap işçiliği bakımından çok önemli eserlerden birisidir. Ahşap kapıya ilk bakıldığı zaman iri 8 kollu yıldızlar dikkati çekmektedir. Her bir panoda bu yıldızlardan iki tam bir yarım örnek görülür. Büyük sekiz kollu yildizlardan sonra, bes köseli küçük yildizlar, altigen, dörtgen bölmelerle yarım ve çeyreği görülebilen sekizgenler farkedilir. Bütün bu bölmeler, üzeri yivlenerek profilli hale getirilmiş çitalarla birbirinden aynlmistir. Geometrik şekilli bölmelerin ici palmet ve rumili bitki kompozisyonlarla dolgunlaşmıştır.

Sekizgen birimli düşey ve yatay çizgilerde eş aralarla yinelenirler. Bunların kenarlarına eklenen büyük kareler, odaklarda sekiz kollu yıldızları biçimlendirirler bu geçmenin çözümlenme aşamasıdır. Aşamalarda, niş yüzeyi, yarıçapları nişin genişlik ve yüksekliği ile orantılı eş yarıçaplı çemberlerle, her çemberin çevresindeki dört çemberin yayları ortadakinin odak noktasında kesişip çember ağına bölünür. Odak noktaları aynı yatay ve düşey çizgiler üzerinde sıralanan çemberler, aynı bindirme kareler ve giderek sekizgen kareler yerleştirilir. Birim şekiller içine, birbirini izleyen aşamalarla, bindirme yöntemi ile sekiz kollu yıldızlar, bindirme kareler çizilerek çemberin odağına doğru giderek küçülen iç içe geometrik ögeler elde edilir. Uygulamaya geçişte geometrik ögeler ve çizgiler arasında bir seçim yapılır.

MEHMET SANCAK